SYNAGOGA cieszyńska nie ostała się ...

 Jak pisze prof. Richard E. Pipes w swojej książce „Żyłem”: „Cieszyn to urocze miasto, na wpół renesansowe, na wpół barokowe miasto, które wyszło bez szwanku z II wojny światowej – z wyjątkiem Synagogi, którą Niemcy spalili 13 września 1939 roku, zaraz po wkroczeniu”. Było to 75.lat temu.

Z kolei Pan Franciszek Pasz w swojej pracy „Żydzi i my w Cieszynie” tak wspomina ten dzień, jako naoczny świadek:  „ Największy dom modlitwy Cieszyńskich Żydów, znajdował się w Cieszynie przy ul. Bóżniczej nr 6, którą w tym miejscu w roku 1878 rozbudowano. Fasada zachowała się do dnia pożaru w dniu 13 września 1939r. Tego dnia odwiedziłem przyjaciela Józefa Nowaka. Około 20-tej przychodzi do domu jego starszy brat i mówi: „Wy tu siedzicie, a tam pali się Bóżnica”. Przecież nie było syreny – odpowiadam. Ale pożar jest. Poszliśmy natychmiast na Gęsi Targ, gdzie od ul. Remiasza do Synagogi nie można było dojść, ponieważ wąska ulica była zastawiona sprzętem strażackim. Wokół pożaru była straż pożarna w mundurach i część starych znajomych z V-tej Kolumny, którzy tworzyli kordon wokół pożaru. Prócz straży pożarnej, pożarowi przyglądali się co odważniejsi mieszkańcy z rejonu Synagogi od ul. Menniczej. Ludzie, którzy obserwowali pożar od początku, twierdzili, że w środku Synagogi byli ludzie, gdyż dochodziły ze środka krzyki i jęki. W pewnym momencie jedna z dwóch kul, które znajdowały się na dachu Synagogi o średnicy około 3 metrów wpadła do środka świątyni. Wybuchł słup ognia. Pożar zaczął zagrażać sąsiedniej szkole wydziałowej oraz przyległym budynkom ul. Remiasza. Uruchomiono hydranty i pompy i jednocześnie  zaczęto przepędzać – i tak zresztą nielicznych – ludzi. Nic nie można było nikomu pomóc i poszliśmy do domu. Nazajutrz przed południem poszliśmy oglądać dzieło Ochotniczej Straży Pożarnej i jego komendanta Riesego, który jak w poprzednim wypadku – lał do ognia benzynę. Ogrodzenie Synagogi było uszkodzone a brama ogrodzenia i drzwi do Synagogi zakręcone drutem zbrojeniowym. Gdzie była Tora ze złotym łańcuchem, złote i srebrne części ołtarza i naczyń liturgicznych, na to pytanie mogliby odpowiedzieć strażacy, biorący udział w pożarze. Doszła także do Cieszyna wiadomość, że również w Bielsku przy ulicy Mickiewicza w tym samym dniu została spalona bielska Synagoga”.

Nie ma historii miasta Cieszyna bez społeczności żydowskiej. „ W samym Cieszynie mieszkało w 1921 r.1591 Żydów (10,4%), w 1930 r. ich liczba zmalała do 1404 (8,0%)”. (1) Posiadali kilkanaście obiektów kultu, które w czasie działań wojennych z małymi wyjątkami zostały zniszczone przez Niemców.

   Główna Synagoga Cieszyńska znajdowała się przy ul. Bóżniczej. Została zbudowana w 1838 roku, powiększona i gruntownie przebudowana w 1878. Dotrwała do 13 września 1939 r., kiedy to okupant hitlerowski podpalił i zniszczył świątynię. Obecnie na miejscu, gdzie stała Synagoga, jest dzisiaj szkolne boisko ogrodzone siatką… Nie jest to może najszczęśliwsze rozwiązanie. Nieopodal, bo w sąsiedztwie Synagogi (ul. Bóżnicza 7) w roku 1913 urządzono Dom Gminy, m.in. kancelarię. Na pamiątkowej tablicy czytamy:

„W tym budynku miała swoją siedzibę Izraelicka Gmina Wyznaniowa w Cieszynie, obok stała Synagoga wybudowana w 1838 r., zburzona w 1939r. Pamięci społeczności żydowskiej Miasta Cieszyna i okolic.”

  Synagogę główną (ul.Bóżnicza 6) „wyeksponowano jednak poprzez bogatą dekorację architektoniczną fasadę południową otwartą na nieco większą przestrzeń z tej strony, przez co stała się ona dominująca w nowym wyglądzie Synagogi. Podkreśliły to jeszcze urządzone od tej strony schody oraz dwie kuliste kopuły ozdobione geometrycznym ornamentem. Kopuły nawiązywały do znanych  z Biblii kolumn Boas i Jachin jakie stały w przedsionkach jerozolimskiej Świątyni Salomona. Cała budowla otrzymała orientalny – mauretański charakter, natomiast we wnętrzu utrzymano trójdzielny schemat podziału na westybul, nawę główną i miejsce Najświętsze z Aron Hakodeszem. Wykonał ją według projektu Antoniego Jonkisza, który kierował rozbudową, stolarz Karol Lang z Frydku. Wewnątrz obiegały rzędy żeliwnych kolumn, o kostkowych, neoromańskich kapitelach, odlane w trzynieckiej hucie. Wspierały one emporę z galerią dla kobiet, oraz chór muzyczny z zainstalowanymi w 1879 r. organami po zachodniej stronie. Latem 1880 r. wnętrze zostało ozdobione malowidłami w stylu mauretańskim. Przez następne lata Synagoga gminna służyła wyznawcom Judaizmu z Cieszyna i okolicy, głównie przeważającym w gminie zwolennikom umiarkowanie zmodernizowanego Judaizmu.” (2)

(1)      –  Janusz Spyra, Żydowskie zabytki Cieszyna i Czeskiego Cieszyna, Cieszyn 1999, s.19.

(2)      –  Janusz Spyra, Śladami cieszyńskich Żydów, (Mały przewodnik po żydowskich  zabytkach Cieszyna i Czeskiego Cieszyna), Biuro Promocji i Informacji U.M.,   Cieszyn 2004, s.11-12.